Środki higieny osobistej, napoje i posiłki profilaktyczne
Obowiązkiem pracodawcy jest zapewnienie pracownikom odpowiednich urządzeń higieniczno-sanitarne oraz dostarczyć niezbędne środki higieny osobistej, a także napojów i posiłków profilaktycznych oraz wody zdatnej do picia. Zasady dostarczania środków powinny być ujęte w regulaminie pracy.
1.Zapewnienie pracownikom środków higieny osobistej
Zgodnie z art. 233 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy – dalej k.p kodeks-pracy pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom odpowiednie urządzenia higieniczno-sanitarne oraz dostarczyć niezbędne środki higieny osobistej.
Zasady dostarczania środków ich rodzaj, ilość itp., powinny być ujęte w regulaminie pracy. Jeżeli pracodawca nie ma obowiązku ustalania regulaminu pracy (zatrudnia mniej niż 20 pracowników), to normy przydziału środków higieny osobistej powinien on określić w porozumieniu z przedstawicielem pracowników.
Niestety żadne przepisy nie podają szczegółów dotyczących zaopatrywania pracowników w środki higieny osobistej, pozostawiając to decyzji pracodawcy.
Z tego względu rodzaj i ilość zapewnianych przez pracodawcę środków higieny osobistej może być zróżnicowana, a nawet powinna – przy wzięciu pod uwagę konkretnych warunków środowiska pracy.
Zmniejszaniu zapotrzebowania na środki higieny osobistej służy postęp techniczny, a zwłaszcza np. hermetyzacja i automatyzacja procesów produkcyjnych, dbałość o warunki środowiska pracy oraz stan higieniczny pomieszczeń pracy.
Pracodawca, zamiast wydawać każdemu pracownikowi środki higieniczne, może umożliwić dostęp do nich poprzez zapewnienie w pomieszczeniach umywalni, przedsionkach ubikacji itp. – dozowników z mydłem w płynie oraz ręcznika papierowego lub suszarek do rąk z nawiewem ciepłego powietrza.
Nie jest dopuszczalna wypłata ekwiwalentu pieniężnego za przysługujące pracownikowi środki higieny, natomiast pracownicy mogą żądać od pracodawcy zwrotu poniesionych na ten cel wydatków, w sytuacji gdy wbrew obowiązkowi pracodawca nie zapewnił im niezbędnych środków czystości.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy – dalej r.o.b.h.p., dodaje, że ilość i rodzaje środków higieny osobistej powinny być dostosowane do rodzaju i stopnia zanieczyszczenia ciała przy określonych pracach. Z uwagi na intensywność brudzenia można określić kilka grup pracowników, jak np.:
1)pracownicy, którzy powinni mieć zapewnioną możliwość kilkakrotnego w ciągu dnia pracy umycia nieznacznie zabrudzonych rąk lub przemycia twarzy, jak np. pracownicy administracyjno-biurowi, techniczno-inżynieryjni poza działami produkcyjnymi (nienarażeni na znaczne zabrudzenie ciała), pracownicy ochrony osób i mienia, portierzy itp;
2)pracownicy, u których zachodzi konieczność usunięcia brudu łatwo zmywalnego z nieosłoniętych części ciała, jak np. pracownicy: murarze, posadzkarze, malarze, sztukatorzy, cieśle, stolarze, dekarze, betoniarze, zbrojarze i ich pomocnicy itp.;
3)u których zachodzi konieczność kilkakrotnego starannego mycia rąk w czasie pracy – z uwagi na wymagania produkcji lub przepisy sanitarne Może to dotyczyć pracowników obsługujących obrabiarki do metalu: tokarzy, frezerów, ślusarzy, spawaczy, kierowców pojazdów transportu samochodowego, lakiernicy, piekarze, cukiernicy, pracownicy zakładów gastronomicznych oraz żywienia zbiorowego itp;
4)pracownicy, którym należy zapewnić możliwość mycia rąk, nóg i twarzy z brudu silnie przylegającego do skóry, oraz pracownicy, u których zachodzi konieczność częstego mycia rąk z uwagi na stałe narażenie na stykanie się z substancjami trującymi lub z uwagi na szczególne wymagania związane z wykonywanymi czynnościami.
Można tu wymienić np. pracowników zatrudnionych przy przygotowaniu i układaniu mieszanek asfaltów drogowych, lakierników, pracowników zakładów drzewnych zatrudnionych przy impregnacji drewna, pracowników warsztatów i monterów mechaniki pojazdowej, pracowników zatrudnionych przy rozpylaniu środków ochrony roślin, a także pracowników zatrudnionych przy konfekcjonowaniu lub wydawaniu nieopakowanych artykułów spożywczych;
5)pracownicy wykonujący prace w studzienkach i kanałach ściekowych, przy czyszczeniu i rozbiórce maszyn oraz urządzeń technicznych (silników, przekładni, kotłów), czyszczeniu konstrukcji stalowych z rdzy i farby, co z uwagi na duży stopień zabrudzenia powoduje konieczność mycia albo górnej części ciała, albo całego ciała;
6)pracownicy wykonujący prace przy czyszczeniu zbiorników i cystern do przewozu mocnych kwasów oraz paliw, stykający się z silnymi truciznami, np. związkami arsenu, rtęcią, chromem, pracownicy zatrudnieni przy obsłudze urządzeń technicznych w kotłowniach technologicznych oraz centralnego ogrzewania opalanych paliwem stałym, u których zachodzi konieczność mycia całego ciała z uwagi na bardzo duży stopień zabrudzenia lub stykania się z substancjami trującymi.
2.Zapewnienie pracownikom posiłków i napojów profilaktycznych
2.1.Warunki szczególnie uciążliwe
Wielu pracowników wykonuje swoją pracę w szczególnie uciążliwych warunkach. Te warunki to albo praca wymagająca wysiłku większego niż przeciętny, albo praca w niskiej lub wysokiej temperaturze. Z podobnie trudnymi warunkami mamy do czynienia także np. podczas usuwania awarii i innych zdarzeń losowych.
Zatrudnianie pracowników w warunkach szczególnie uciążliwych nakłada na pracodawcę obowiązek zapewnienia im nieodpłatnie posiłków i napojów profilaktycznych.
Obowiązek ten jest ustalony w rozporządzeniu Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów – dalej r.p.p.n.
Warunki szczególnie uciążliwe – to prace powodujące w ciągu jednej zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu pracownika przekraczający 2000 kcal (8375 kJ) w odniesieniu do mężczyzn. Powyżej 1100 kcal (4605 kJ) u kobiet oraz prace wymagające wysiłku fizycznego, powodującego w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny wynoszący powyżej 1500 kcal (6280 kJ).
Jeśli chodzi o mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ), ale pod warunkiem wykonywania tych prac w pomieszczeniach zamkniętych, w których temperatura ze względów technologicznych nie może być wyższa niż 10oC lub wskaźnik obciążenia termicznego wynosi ponad 25oC, albo pod warunkiem, że prace te są wykonywane na otwartej przestrzeni w okresie zimowym, tzn. od 1 listopada do 31 marca, tudzież prace wykonywane pod ziemią oraz prace przy usuwaniu skutków klęsk żywiołowych i innych zdarzeń losowych.
2.2.Stopnie ciężkości pracy (klasy metabolizmu)
W praktyce – w celu wstępnego (orientacyjnego) określenia stanu warunków pracy – można kierować się uproszczonymi założeniami, biorąc pod uwagę tzw. stopnie ciężkości pracy (klasy metabolizmu). Możemy przyjąć pięć stopni ciężkości pracy:
•stopień 1 – odpoczynek;
•stopień 2 – praca lekka (pisanie na komputerze, szycie, drobne prace ręczne w pozycji siedzącej, prowadzenie samochodu osobowego, a także praca stojąca, np. przy małej obrabiarce, montaż małych urządzeń itp.);
•stopień 3 – praca umiarkowana (kierowanie ciężarówką, murowanie, zbieranie owoców i warzyw, transport przy pomocy lekkich wózków, obsługa większych obrabiarek itp.);
•stopień 4 – praca ciężka (transportowanie ciężkich ładunków, praca z użyciem młota, kopanie, murowanie z bloczków betonowych i in.);
•stopień 5 – praca bardzo ciężka (bardzo intensywna praca wykonywana w tempie prawie maksymalnym).
Warto wiedzieć, że wydatek energii, wynoszący, np. podczas spoczynku, około 60 kcal/godz., może wzrosnąć nawet 8-10-krotnie podczas intensywnego wysiłku. Podczas pracy w mikroklimacie gorącym wydatek energetyczny przyrasta na każdy 1oC o ok. 2,5 kcal/h.
Każdemu stopniowi ciężkości należy przypisać dopuszczalne wartości tzw. wskaźnika WBGT, czyli wskaźnika obciążenia termicznego WBGT (Wet Bulb Globe Temperature) – w stopniach Celsjusza:
1.– 33oC,
2.– 30oC,
3.– 28oC,
4.– 25-26oC,
5.–23-25oC.
Wskaźnik ten, możemy skorygować o 1-2oC w zależności od tego, czy oceniamy warunki pracy osób zaaklimatyzowanych czy niezaaklimatyzowanych, oraz zależnie od tego, czy na ocenianych stanowiskach pracy jest odczuwalny (lub nie jest) ruch powietrza.
2.3.Posiłki profilaktyczne
Pracodawca, zgodnie z r.p.p.n.
w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów
jest obowiązany zapewnić pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych, nieodpłatnie, posiłki profilaktyczne – w formie jednego dania gorącego – o wartości kalorycznej około 1000 kcal, zawierające około: 50-55% węglowodanów, 30-35% tłuszczów i 15% białek.
Posiłki profilaktyczne przysługują pracownikom wykonującym prace:
1)związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 2000 kcal (8375 kJ) u mężczyzn i powyżej 1100 kcal (4605 kJ) u kobiet;
2)związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet, wykonywane w pomieszczeniach zamkniętych, w których ze względów technologicznych utrzymuje się stale temperatura poniżej 10oC lub wskaźnik obciążenia termicznego (WBGT) wynosi powyżej 25oC;
3)związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet, wykonywane na otwartej przestrzeni w okresie zimowym; za okres zimowy uważa się okres od dnia 1 listopada do dnia 31 marca;
4)pod ziemią, a także pracownikom zatrudnionym przy usuwaniu skutków klęsk żywiołowych i innych zdarzeń losowych.
Posiłki są wydawane pracownikom w dniach wykonywania prac uzasadniających ich wydawanie oraz w czasie regulaminowych przerw w pracy (przerwy śniadaniowej), w zasadzie po 3-4 godzinach pracy. Pracodawca powinien przy tym zapewnić zachowanie odpowiednich warunków higienicznosanitarnych przygotowywania oraz spożywania posiłków.
Jeżeli pracodawca nie ma możliwości wydawania posiłków ze względu na rodzaj wykonywanej przez pracownika pracy (np. w terenie) lub ze względów organizacyjnych, powinien zapewnić w czasie pracy korzystanie z takich posiłków w punktach gastronomicznych, albo przyrządzanie posiłków przez pracownika we własnym zakresie z otrzymanych produktów.
Stanowiska pracy, na których zatrudnieni pracownicy powinni otrzymywać posiłki i napoje, oraz szczegółowe zasady ich wydawania, a także warunki uzasadniające zapewnienie posiłków, ustala pracodawca w porozumieniu z zakładowymi organizacjami związkowymi, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa – pracodawca po uzyskaniu opinii przedstawicieli pracowników.
Pracownikom nie przysługuje ekwiwalent pieniężny za posiłki i napoje.
2.4.Napoje profilaktyczne
Napoje należą się pracownikom zatrudnionym zarówno w wysokiej temperaturze, czyli mikroklimacie gorącym, jak i w niskiej. Napoje powinny być dostępne pracownikom w ciągu całej zmiany roboczej, odpowiednio: chłodne – pracującym w mikroklimacie gorącym i ciepłe – w mikroklimacie zimnym.
Mikroklimat gorący charakteryzowany jest przez wskaźnik obciążenia termicznego WBGT (Wet Bulb Globe Temperature). Wskaźnik ten, uwzględnia nie tylko wpływ temperatury, lecz także prędkość ruchu powietrza, jego wilgotność bezwzględną oraz średnią temperaturę promieniowania otoczenia.
Zainteresowani obliczaniem obciążeń termicznych działających na człowieka w środowisku pracy szczegóły mogą znaleźć w polskiej normie PN-EN 27243:2005. Ergonomia. Środowisko gorące. Wyznaczanie obciążeń termicznych działających na człowieka w środowisku pracy, oparte na wskaźniku WBGT.
Obliczone średnie wartości wskaźnika WBGT porównuje się z dopuszczalnymi wartościami uwzględniającymi metabolizm (przemianę materii), aklimatyzację (przystosowanie się organizmu do warunków mikroklimatu) oraz prędkość ruchu powietrza (im szybszy ruch tym lepsze chłodzenie). Metabolizm jest jednym z najważniejszych wskaźników obciążenia termicznego.
Z mikroklimatem zimnym mamy do czynienia, gdy temperatura powietrza na stanowiskach pracy nie przekracza +10oC. W pojęciu mikroklimatu zimnego wyróżnia się kilka czynników, m.in. tzw. wskaźnik siły chłodzącej WCI (Wind Child Index). Wskaźnik ten ustala się podobnie jak wskaźnik WBGT. Drugim wskaźnikiem związanym z mikroklimatem zimnym jest wskaźnik wymaganej ciepłochronności odzieży IREQ.
Metody oceny mikroklimatu zimnego opisane są w PN-EN ISO 11079:2008 Ergonomia środowiska termicznego. Wyznaczanie i interpretacja stresu termicznego wynikającego z ekspozycji na środowisko zimne z uwzględnieniem wymaganej izolacyjności cieplnej odzieży (IREQ) oraz wpływu wychłodzenia miejscowego.
Pracodawca jest obowiązany zapewnić napoje pracownikom zatrudnionym:
•w mikroklimacie gorącym, gdy wskaźnik WBGT wynosi powyżej 25oC;
•w mikroklimacie zimnym, gdy tzw. wskaźnik siły chłodzącej powietrza WCI jest wyższy niż 1000;
•przy pracach na otwartej przestrzeni przy temperaturze otoczenia poniżej 10oC i powyżej 25oC;
•przy pracach wymagających dużego wysiłku fizycznego powodującego efektywny wydatek energetyczny organizmu przekraczający 1500 kcal u mężczyzn i 1000 kcal u kobiet;
•na stanowiskach pracy, gdzie temperatura spowodowana warunkami atmosferycznymi przekracza 28oC.
W przypadku, gdy wskaźnik WBGT przekracza 25oC – napoje powinny być odpowiednio wzbogacone w sole mineralne i witaminy.
W wysokiej temperaturze warunków pracy nie są wystarczające ogólnie dostępne wody mineralne. Ciężka praca fizyczna w wysokiej temperaturze powoduje bowiem intensywne wydzielanie potu (nawet 3-4 litry na godzinę), a co za tym idzie – odwodnienie połączone ze znaczną utratą pierwiastków wchodzących w skład elektrolitu w organizmie: zwłaszcza sodu, potasu i chloru, co prowadzi do zaburzeń w gospodarce energetycznej organizmu człowieka, czego objawem mogą być omdlenia, kurcze, ogólne wyczerpanie oraz udar cieplny.
W mikroklimacie zimnym zaś pojawia się zagrożenie wychłodzeniem organizmu (hipotermią), czego konsekwencją może być utrata świadomości, zwolnienie oddychania, a przy braku pomocy – jego zatrzymanie połączone z zatrzymaniem krążenia. Jako napoje gorące podaje się najczęściej napary z herbaty, mięty i kawy zbożowej.
Przez dziesiątki lat również mleko traktowane było jako napój ochronny i odtruwający, z tego powodu wydawane np. spawaczom, odlewnikom, galwanizerom i innym pracownikom zatrudnionym w uciążliwych bądź szkodliwych warunkach pracy.
Tymczasem naukowcy – nie negując odżywczych właściwości tego napoju – przekonują, że mleko nie ma żadnych specyficznych właściwości odtruwających i zapobiegawczych w odniesieniu do szkodliwości zawodowych.
Łatwo natomiast wchłania substancje rozpuszczające się w tłuszczach, co może mieć miejsce w przypadku np. przygotowywania, rozlewania i przetrzymywania mleka w otwartych naczyniach w pomieszczeniach, gdzie powietrze zawiera substancje szkodliwe.
Z powyższych względów podawanie mleka pracownikom może być traktowane jedynie jako jedno ze świadczeń socjalnych, nie zaś jako napój o charakterze profilaktycznym.
3.Zapewnienie wody zdatnej do picia
Zgodnie z § 112 r.o.b.h.p. pracodawca jest obowiązany zapewnić wszystkim pracownikom wodę zdatną do picia.
Miejsca czerpania wody zdatnej do picia powinny znajdować się nie dalej niż 75 m od stanowisk pracy, a zbiorniki, przewody i miejsca czerpania wody powinny być zabezpieczone przed zanieczyszczeniem lub zakażeniem. Czerpanie wody ze zbiorników powinno odbywać się wyłącznie z zaworów czerpalnych.
i
